Phát triển mô hình hợp tác xã kiểu mới ở Việt Nam: Thực trạng và giải pháp
Phát triển kinh tế tập thể (KTTT) luôn là mục tiêu xuyên suốt
của Đảng và Chính phủ, thể hiện qua các văn bản, chính sách của Đảng, Nhà nước.
KTTT với nhiều hình thức đa dạng (tổ hợp tác, hợp tác xã (HTX), liên hiệp HTX).
HTX kiểu mới hoạt động theo Luật Hợp tác xã năm 2012, có sự thay
đổi mới về bản chất so với các HTX kiểu cũ (thành lập và hoạt động trong cơ chế
kế hoạch hóa tập trung). Mô hình HTX kiểu mới có nhiều điểm khác biệt so với
HTX kiểu cũ: (1) HTX kiểu mới là một đơn vị kinh doanh độc lập trong cơ chế thị
trường, tự quyết định và tự chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động sản xuất,
kinh doanh, bảo đảm hoàn thành nghĩa vụ đối với Nhà nước và trách nhiệm đối với
thành viên; (2) HTX phát triển trong tất cả các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế
quốc dân, đặc biệt trong nông nghiệp, giao thông vận tải, tín dụng…Thành viên
thực sự là vừa là chủ, vừa là khách hàng của HTX thông qua quy định góp vốn, sử
dụng dịch vụ của HTX; (3) Quan hệ giữa HTX và thành viên là quan hệ bình đẳng,
thỏa thuận, tự nguyện, cùng có lợi và cùng chịu rủi ro trong sản xuất, kinh
doanh; (4) Trong HTX kiểu mới, phân phối thu nhập chủ yếu theo mức độ sử dụng
dịch vụ của thành viên. Thành viên càng sử dụng nhiều dịch vụ, thì hoạt động
dịch vụ của HTX càng có khả năng mở rộng và tạo ra càng nhiều thu nhập cho HTX;
(5) Việc tổ chức và hoạt động của HTX không bị giới hạn trong địa giới hành
chính xã, phường, mà có thể trong phạm vi liên xã hoặc toàn huyện, tùy theo yêu
cầu và năng lực thực tế.
Kinh tế tập thể hợp tác xã đang là khu vực kinh tế quan trọng
Sau khi Luật Hợp tác xã năm 2012 được Quốc hội thông qua và Bộ
Chính trị ban hành Kết luận số 56-KL/TW, ngày 21/02/2013 về tiếp tục đổi mới,
phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, đặc biệt từ năm 2016 trở lại
đây, Chính phủ đã chỉ đạo quyết liệt, hiệu quả, ban hành nhiều quyết sách quan
trọng trong công tác chỉ đạo phát triển KTTT, HTX. Ban Chỉ đạo Đổi mới, phát
triển KTTT, HTX đã chỉ đạo các địa phương đẩy mạnh phát triển KTTT, HTX; các
cấp ủy đảng, chính quyền đặc biệt quan tâm, vào cuộc, tập trung nỗ lực, cố gắng
nhằm triển khai đồng bộ, hiệu quả Luật Hợp tác xã năm 2012 và Chỉ đạo của Bộ
Chính trị; tổ chức triển khai Chương trình tái cơ cấu ngành nông nghiệp, xây
dựng nông thôn mới và Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP), các diễn đàn
để hỗ trợ phát triển HTX[1], từ đó đã tạo ra “sân chơi” cho các HTX phát triển,
đặc biệt là các HTX nông nghiệp.
Năm 2020, Bộ Chính trị tiếp tục ban hành Kết luận số 70-KL/TW,
ngày ngày 09/3/2020 về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về
tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể. Theo đó,
Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 134/NQ-CP, ngày 25/9/2020 về Chương trình
hành động của Chính phủ thực hiện Kết luận số 70-KL/TW, trong đó, từng bộ,
ngành, địa phương được giao các nhiệm vụ cụ thể nhằm tháo gỡ những khó khăn, hỗ
trợ và thúc đẩy HTX ngày càng phát triển. tiếp tục nhấn mạnh vai trò và vị trí
quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội cả nước.
Những kết quả đạt được
Đến nay, phát triển KTTT nói chung và phát triển HTX nói riêng
đã đạt được những kết quả nhất định, cơ bản vượt qua yếu kém kéo dài, đóng vai
trò quan trọng, ý nghĩa toàn toàn diện về kinh tế, chính trị - văn hóa - xã
hội.
Về kinh tế
Đến hết năm 2020, cả nước có hơn 26 nghìn HTX; trong đó có gần
17,5 nghìn HTX nông nghiệp, hơn 8,6 nghìn HTX phi nông nghiệp; thu hút 6,1
triệu thành viên. Số HTX thành lập mới ước đạt gần 2,2 nghìn HTX. Doanh thu
bình quân của một HTX thực hiện năm 2020 ước đạt 4.387 triệu đồng/HTX, trong đó
doanh thu bình quân của HTX với thành viên chiếm khoảng 60% doanh thu bình quân
của một HTX; lãi bình quân của một HTX 314 triệu đồng/HTX/năm; thu nhập bình
quân của một lao động thường xuyên trong HTX đạt 51 triệu đồng/người; số lao
động thường xuyên trong HTX ước là 1,133 triệu người.
So với năm 2011, tổng số HTX tăng khoảng 40%, trong đó, số HTX
thành lập mới tăng gấp 443 lần; doanh thu bình quân của một HTX tăng khoảng
116%; lãi bình quân của một HTX tăng 101%; thu nhập bình quân của một lao động
thường xuyên trong HTX tăng khoảng 160%.
Về đóng góp của khu vực HTX vào GDP cả nước: Đóng góp của khu
vực HTX thể hiện qua 2 kênh: đóng góp trực tiếp của khu vực HTX vào tăng trưởng
kinh tế và quan trọng hơn là đóng góp một phần gián tiếp thông qua tác động tới
kinh tế hộ thành viên, kinh tế cá thể, hiện nay chưa thể tính toán cụ thể được.
Theo đó, đóng góp của khu vực HTX vào GDP của cả nước trung bình khoảng
3,9%/năm, trong khi đó, đóng góp của khu vực kinh tế cá thể, hộ gia đình chiếm
trên 30% GDP cả nước.
Thông qua các HTX, người dân liên kết, khai thác lợi thế về điều
kiện tự nhiên, xã hội, nghề truyền thống, sản phẩm chủ lực của địa phương, cùng
góp vốn, góp sức để tổ chức sản xuất, thực hiện các dịch vụ mà từng cá nhân đơn
lẻ thực hiện không hiệu quả. Thực tế cho thấy, giữa hộ thành viên HTX so với hộ
không phải là thành viên HTX về năng suất lao động không chênh nhau nhưng giá
thành thì có sự chênh lệch rõ rệt. Các hộ thành viên HTX bán hàng với giá cao
hơn các hộ không phải thành viên HTX khoảng trên 10%, chi phí sản xuất giảm
khoảng 25%. Do vậy, thu nhập của hộ thành viên HTX cao hơn so với các hộ không
phải thành viên HTX khoảng 30% (ở TP. Hồ Chí Minh là 35,7%), qua đó khẳng định
vai trò quan trọng của HTX đối với nông dân. Đội ngũ cán bộ quản lý HTX ngày
càng trẻ hóa, có năng lực quản trị, tinh thần khởi nghiệp cao, xây dựng thương
hiệu, thị trường tiêu thụ cho thành viên HTX.
Khu vực HTX còn là hạt nhân quan trọng trong xây dựng nông thôn
mới, tái cơ cấu ngành nông nghiệp, công nghiệp, thương mại - dịch vụ. HTX tạo
động lực cho phát triển kinh tế - xã hội bền vững; chất lượng tăng trưởng ổn
định, khả năng tạo việc làm của khu vực này tăng mạnh; cải thiện chất lượng đời
sống của thành viên, cộng đồng dân cư, hạn chế biểu hiện tiêu cực, suy thoái
đạo đức…
Về chính trị - văn hóa - xã hội
Bên cạnh những đóng góp về mặt kinh tế, khu vực HTX còn có vai
trò rất quan trọng về chính trị, an sinh, xã hội tại cộng đồng. Trước hết, HTX
là một kênh quan trọng trong việc tạo việc làm, tăng thu nhập cho thành viên và
người lao động, góp phần xóa đói, giảm nghèo, nhất là trong lĩnh vực nông
nghiệp, nông thôn. Bên cạnh đó, với tinh thần “hợp tác” trong HTX, tinh thần
đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau trong các thành viên nói riêng và cộng đồng dân cư
nói chung được phát huy; thành viên HTX mở rộng các sinh hoạt cộng đồng, giúp
đỡ tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, cải thiện đời sống
văn hóa. Phát triển HTX sẽ phát huy lan toả các giá trị tốt đẹp của HTX ra toàn
xã hội, như: tính trung thực, công bằng, dân chủ, công khai, minh bạch, tinh
thần giúp đỡ lẫn nhau, ý thức tự chủ, tự chịu trách nhiệm, ý thức chăm lo cộng
đồng…, có ý nghĩa rất lớn trong sự nghiệp dân giàu nước mạnh, xã hội dân chủ,
công bằng, văn minh.
Phát triển HTX góp phần phát triển văn hóa cộng đồng, củng cố an
ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội trên địa bàn. Thông qua HTX, từng bước
tăng cường tính dân chủ trong quản lý tổ chức KTTT nói riêng và trong đời sống
dân cư địa bàn nói chung. Nhiều HTX tham gia tích cực cùng với chính quyền địa
phương xây dựng cơ sở vật chất hạ tầng nông thôn, các công trình phúc lợi công
cộng, như: giao thông, hệ thống điện, trường học, nhà trẻ, trạm y tế, kênh
mương nội đồng… HTX tham gia tích cực vào quá trình công nghiệp hoá, hiện đại
hoá, là tiền đề quan trọng để thực hiện dân chủ hoá và nâng cao văn minh ở nông
thôn, nhất là các vùng sâu, vùng xa.
Tuy đạt được một số thành tựu nhất định, nhưng nhìn chung khu vực
HTX vẫn còn nhiều khó khăn, hạn chế:
(i) Phong trào HTX phát triển chưa tương xứng với tiềm năng. Tốc
độ tăng trưởng còn thấp so với các khu vực kinh tế khác, tỷ lệ đóng góp vào GDP
chưa đáp ứng yêu cầu.
(ii) Một số HTX chưa chuyển đổi, tổ chức lại hoạt động theo Luật
Hợp tác xã năm 2012, ngừng hoạt động nhưng chưa giải thể hoặc phá sản theo quy
định; một số HTX hoạt động kém hiệu quả, còn hình thức, chưa đúng với bản chất
HTX kiểu mới; khả năng huy động các nguồn lực từ thị trường, xúc tiến thương
mại, ứng dụng khoa học công nghệ còn hạn chế, còn trông chờ vào sự hỗ trợ của
Nhà nước.
(iii) Số lượng HTX tổ chức, hoạt động quy mô lớn chưa nhiều. Sự
liên kết, hợp tác giữa các tổ chức kinh tế tập thể, HTX với nhau và với các
loại hình kinh tế khác còn yếu.
Những vấn đề đặt ra
Trong bối cảnh phát triển nhanh của xã hội về khoa học công
nghệ; yêu cầu về chất lượng dịch vụ, sản phẩm ngày càng cao; sự cạnh tranh trên
thị trường ngày càng gay gắt; chất lượng nguồn nhân lực đòi hỏi thường xuyên
phải tiếp cận, cập nhật những tiến bộ của xã hội...; đồng thời, thiên tai, dịch
bệnh xảy ra thường xuyên và khó lường khiến HTX đối mặt với những thách thức
lớn, sau:
Một là, về cạnh tranh. Các cam kết về hội nhập, tự do hóa thương mại hàng nông, lâm,
thủy sản với các quốc gia, tổ chức thế giới được triển khai với quy mô ngày
càng lớn và mức độ ngày càng cao càng làm môi trường cạnh tranh trở nên gay gắt
cho các sản phẩm nông sản của Việt Nam. Sản phẩm của các HTX sẽ phải đối mặt
với sự cạnh tranh gay gắt của các sản phẩm mới, kể cả sản phẩm nội địa và đặc
biệt là sự xâm lấn của thị trường nước ngoài sau khi các hàng rào thuế quan dần
được xoá bỏ theo các thoả thuận thương mại quốc tế mà Việt Nam tham gia. Bên
cạnh những rào cản về kỹ thuật, chất lượng, an toàn thực phẩm, thì vấn đề nguồn
gốc xuất xứ đối với nông sản đang là vấn đề mà các cơ sở sản xuất, doanh nghiệp
xuất khẩu đang nỗ lực khắc phục.
Hai là, đối với nguồn lao động trong HTX. Tự động hóa và trí
tuệ nhân tạo là thách thức lớn thay thế ngồn lao động dồi dào trong các HTX.
Cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 tạo đột phá công nghệ, thay đổi cơ bản phương
thức sản xuất; có thể tạo ra quy mô và tốc độ phát triển nhanh. Điều này càng
thôi thúc tiến trình đổi mới và sáng tạo đối với mô hình HTX kiểu mới, gắn với
những tiến bộ về khoa học công nghệ. Bên cạnh đó, không chỉ ở Việt Nam mà nhiều
nước đang phát triển trên thế giới đều phải đối mặt với những thách thức lớn về
sự thiếu hụt lao động có trình độ cao và kỹ năng chuyên nghiệp để đáp ứng được
nhu cầu đặt ra từ cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0. Vấn đề đặt ra không chỉ với
nền giáo dục Việt Nam mà của cả thế giới là làm thế nào để đào tạo ra nguồn
nhân lực chất lượng cao để đáp ứng nhu cầu phát triển.
Ba là, dễ bị tổn thương trước những tác động bên ngoài. Hội nhập làm gia
tăng sự phụ thuộc của nền kinh tế quốc gia vào thị trường bên ngoài, khiến nền
kinh tế dễ bị tổn thương trước những biến động của thị trường quốc tế. Bên cạnh
đó, biến đổi khí hậu, thiên tai, hạn hán, lũ lụt, dịch bệnh đang ngày càng phức
tạp, bất thường và trở nên khó dự đoán. Do đó, yêu cầu về thay đổi phương thức
sản xuất thiên hướng xanh, thân thiện với môi trường và thích ứng với biến đổi
khí hậu ngày càng lớn. Điều này đặt ra yêu cầu phải cơ cấu lại ngành nông
nghiệp theo hướng nâng cao năng suất, thúc đẩy ứng dụng tiến bộ công nghệ cao,
thân thiện môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu.
Bốn là, khi không thích ứng với tình hình mới và bị tụt hậu ngày
càng xa hơn về công nghệ. Trong quá trình hội nhập, đối với Việt Nam, có một số
thách thức đáng kể liên quan đến tận dụng các cơ hội mà cuộc Cách mạng Công
nghiệp 4.0 mang lại để thúc đẩy phát triển nông nghiệp do khả năng ứng dụng,
hấp thụ các công nghệ của Việt Nam rất hạn chế. Nếu không được đào tạo, bồi
dưỡng kịp thời, thường xuyên, các HTX có thể càng bị tụt xa và không theo kịp
nền kinh tế, không cạnh tranh được với những lĩnh vực, phương thức tổ chức kinh
doanh mới.
Một số nhiệm vụ và giải pháp cần thực hiện
Để giải quyết được những thách thức mà HTX đang và sẽ phải đối
mặt, trong thời gian tới, cần phải tiếp tục triển khai mạnh mẽ việc thực hiện
một số nhiệm vụ, giải pháp au:
Thứ nhất, tuyên truyền nâng cao nhận thức về HTX: Tăng cường công tác
tuyên truyền, quán triệt cho cán bộ, đảng viên và người dân về bản chất, khẳng
định vị trí, vai trò và tầm quan trọng của HTX trong điều kiện mới. Xây dựng và
đưa nội dung giảng dạy về HTX vào trong hệ thống các trường chính trị, các cơ
sở đào tạo trong hệ thống giáo dục quốc dân và của các bộ, ngành. Tổ chức tôn
vinh, khen thưởng, nhân rộng, tổng kết, kịp thời phổ biến các mô hình thí điểm,
các điển hình tiên tiến HTX hoạt động hiệu quả.
Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện khung khổ pháp lý, cơ chế chính sách: Nghiên cứu, đề xuất
giải pháp hoàn thiện các quy định còn bất cập tại Luật Hợp tác xã năm 2012 và
các luật liên quan; xây dựng kế hoạch/đề án phát triển HTX và chủ động cân đối
và bố trí nguồn lực thực hiện các chính sách hỗ trợ, ưu đãi của Nhà nước đối
với HTX. Ứng dụng công nghệ vào xây dựng, quản lý và vận hành hệ thống cơ sở dữ
liệu thông tin quốc gia về HTX trên toàn quốc. Xây dựng và công bố sách trắng
về HTX; tổ chức Diễn đàn kinh tế hợp tác, HTX hàng năm.
Thứ ba, nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước, gắn liền với
công tác lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy đảng, chính quyền các cấp trong phát
triển, HTX: Củng cố tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về HTX thống nhất từ
Trung ương đến địa phương; tăng cường kiểm tra, thanh tra tình hình thực hiện
pháp luật của HTX; hỗ trợ, hướng dẫn để tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho HTX
hoạt động. Tập trung đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ công chức làm công tác quản lý
nhà nước về HTX.
Thứ tư, đổi mới phương thức sản xuất, kinh doanh, nâng cao sức
cạnh tranh, hiệu quả hoạt động của các HTX: Chỉ đạo, hướng dẫn xử lý đối với các trường
hợp HTX không đăng ký và tổ chức lại hoạt động theo Luật Hợp tác xã năm 2012,
giải thể các HTX không hoạt động. Tiếp tục thực hiện tốt chính sách đào tạo và
thu hút cán bộ có trình độ về công tác tại các HTX. Tăng cường năng lực quản
trị HTX theo hướng công khai, minh bạch thông qua các chính sách ưu đãi, hỗ trợ
của nhà nước; củng cố bộ máy kế toán, kiểm toán. Tạo điều kiện cho HTX tham gia
thực hiện các chương trình, dự án phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn.
Thứ năm, tăng cường vai trò, trách nhiệm và nâng cao hiệu quả hoạt
động của hệ thống Liên minh Hợp tác xã Việt Nam: Củng cố tổ chức của
hệ thống Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, bảo đảm thống nhất về tổ chức và hoạt
động. Tập trung tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng cho cán bộ và người lao
động trong toàn hệ thống và cán bộ quản lý HTX. Đẩy mạnh việc khai thác có hiệu
quả các trường đào tạo trực thuộc Liên minh Hợp tác xã Việt Nam để đào tạo, bồi
dưỡng cho cán bộ quản lý HTX và đào tạo nghề cho thành viên phù hợp với điều
kiện và tình hình mới.
Thứ sáu, phát huy mạnh mẽ vai trò của Mặt trận tổ quốc và các tổ
chức thành viên, các đoàn thể, hội, hiệp hội trong phát triển HTX: Tăng cường tuyên
truyền, vận động hội viên, nhân dân nắm rõ chủ trương, đường lối của đảng,
chính sách pháp luật của nhà nước về HTX. Phát huy vai trò và trách nhiệm của
Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức thành viên trong việc vận động, giáo dục quần
chúng, thành viên tự nguyện tham gia phát triển HTX và thực hiện các quy định
pháp luật về HTX.
Thứ bảy, tăng cường hợp tác quốc tế về phát triển HTX: Đẩy mạnh các hình
thức hợp tác quốc tế trong phát triển HTX, nhất là trong việc tiếp thu kinh
nghiệm tốt của các nước, vùng lãnh thổ có phong trào HTX mạnh. Tiếp thu các hỗ
trợ kỹ thuật phát triển trong việc thành lập và nâng cao năng lực HTX. Thành
lập và nâng cao năng lực cơ cấu trợ giúp tổ chức HTX.
Hiện nay, nhận thức của chính quyền, người dân về tầm quan trọng
của HTX đã từng bước được nâng lên, HTX đã trở thành mắc xích quan trọng trong
thực hiện liên kết giữa sản xuất và tiêu thụ sản phẩm, là cầu nối giữa hộ gia
đình và doanh nghiệp. Cùng với những tín hiệu mới đang tác động tích cực tới
phong trào HTX, sự chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ, sự vào cuộc của các bộ,
ngành, địa phương và nỗ lực phấn đấu vươn lên của các HTX, trong thời gian tới
phong trào HTX ở nước ta sẽ phát triển bền vững, góp phần quan trọng trong phát
triển kinh tế - xã hội của Việt Nam.
Theo Nguyễn Văn Đoàn
Nguyên Cục trưởng Cục Phát triển Hợp
tác xã
Bộ Kế hoạch và Đầu tư